Pomysł na wycieczkę - „Willa pod Zwariowaną Gwiazdą” w warszawskim Zoo

Wielu z nas zapewne nie raz odwiedzało warszawski Ogród Zoologiczny, nie każdy jednak wie, że w czasie II wojny światowej, dzięki dyrektorowi Zoo i jego żonie, był ważnym ośrodkiem konspiracyjnym. W willi Żabińskich, zwanej „Domem pod Zwariowaną Gwiazdą”, schronienie znalazło ok. 300 Żydów, m.in. pisarka Rachela Auerbach, rzeźbiarka Magdalena Gross czy bokser Samuel Koenigswein z rodziną. Willa jest otwarta dla zwiedzających.

Jan Żabiński (1897 -1974) był organizatorem ZOO w Warszawie, a w 1929 został jego dyrektorem. Jego najbliższą współpracowniczką była żona Antonina (1908-1971). Obydwoje mieszkali na terenie Zoo, w modernistycznej willi z 1931 r., gdzie również dochodzili do zdrowia pokrzywdzeni przez los zwierzęcy lokatorzy. Do domowników należały między innymi rysice, kakadu, chomik, zając polarny, prosiak, borsuczek, szczur piżmowy i wiele innych.

 
Antonina i Jan Żabińscy (fot. Muzeum Polin)

We wrześniu 1939 r. Zoo, położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało zbombardowane. Wiele zwierząt wówczas zginęło lub uciekło z ogrodu. Niektóre z niebezpiecznych drapieżników zostały zastrzelone w obawie przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców miasta, wiele z pozostałych Niemcy wywieźli później do innych ogrodów, m.in. w Berlinie, Królewcu, Hanowerze czy Wiedniu.
Żabińscy zaangażowali się w konspirację, w czym pomagał im nawet kilkuletni syn Ryś. Opustoszałe pomieszczenia Żabińscy wykorzystywali do ukrywania broni, amunicji, a przede wszystkim Żydów szmuglowanych z terenu warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński brał udział osobiście, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez Zoo przeszły setki uciekinierów. Jan zaopatrywał ludzi w fałszywe dokumenty, wyszukiwał kryjówki, były też osoby, które wyprowadził na tzw. aryjską stronę. Wśród ukrywających się na terenie ogrodu znaleźli się między innymi: Magdalena Gross, Maurycy Paweł Fraenkel, Rachela Auerbach, Regina i Samuel Kenigswein, Eugenia Sylkes, Marceli Lewi-Łebkowski z rodziną, Marysia Aszerówna, Joanna Kramsztykówna, Eleonora Tenenbaum, małżeństwo Kellerów z dzieckiem, Irena Mayzel, Adwokat Lewy, Kinszerbaum, dr Anzelmówna. Tajni lokatorzy „Domu pod Zwariowaną Gwiazdą”, na znak zbliżającego się niebezpieczeństwa, kryli się na strychu, w łazience, w szafie ściennej lub wydostawali się na zewnątrz tunelem prowadzącym z piwnicy do przydomowego ogrodu (tunel, podobnie jak wnętrze domu i piwnice, również jest udostępniony dla zwiedzających). Zagrożenie zwiastowała wybrana i grana na fortepianie lub nucona przez Antoninę melodia z operetki „Piękna Helena” Offenbacha – „Jedź, jedź, jedź na Kretę!”.
Jan Żabiński, jako żołnierz Armii Krajowej w randze porucznika, wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Walczył w rejonie Śródmieście Północ. Został ciężko ranny i dostał się do niemieckiej niewoli. Do końca wojny przebywał w oflagu.
W pierwszych latach po wojnie Żabińscy zaangażowali się w odbudowę ogrodu, ale w 1951 r. Jan został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora. W latach 1952–1954 wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie, pisał książki o życiu zwierząt, wygłaszał pogadanki w Polskim Radiu. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował „Księgi Rodowodowe Żubrów”.
W 1965 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie przyznał Janowi i Antoninie Żabińskim tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ceremonia zasadzenia pamiątkowego drzewka oliwnego na Wzgórzu Pamięci w Jerozolimie odbyła się 30 października 1968 roku.
W 2017 roku do polskich kin trafił film „Azyl” w reżyserii Niki Caro, opowiadający historię małżeństwa Antoniny (w tej roli Jessica Chastain) i Jana (Johan Heldenbergh) Żabińskich.
Wybierając się na wycieczkę do Zoo, warto zarezerwować cześć czasu na zwiedzanie willi i zapoznać się z historią dyrektora i jego żony, którzy na terenie ogrodu ocalili tyle istnień ludzkich. Warto również obejrzeć film „Azyl”, przedstawiający wojenną działalność Jana i Antoniny Żabińskich w „Willi pod Zwariowaną gwiazdą”.

W willi Żabińskich schronienie znalazło ok. 300 Żydów, m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross. Na zdj. Magdalena Gross z jedną ze swoich rzeźb (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe).

A. Morawska
Źródła: zoo.waw.pl, sprawiedliwi.org.pl, wikipedia.pl