Według jakich kryteriów ocenia się rozwój dziecka?

Kwestie dotyczące zdrowia i prawidłowego rozwoju dziecka budzą wśród rodziców wiele emocji. Istnieje szereg cech i umiejętności, które maluch powinien osiągnąć w określonym czasie. Należy jednak pamiętać, że rozwój dziecka jest procesem bardzo indywidualnym i niewielkie odstępstwa od tego schematu zwykle nie są jeszcze powodem do niepokoju. Warto jednak wiedzieć, w jaki sposób ocenia się rozwój dziecka i dlaczego trzeba to robić regularnie.

Jednym z podstawowych parametrów pozwalających ocenić przebieg rozwoju malucha jest jego waga i wzrost. Te proste wskaźniki pozwalają w łatwy sposób stwierdzić, czy dziecko jest prawidłowo odżywione i zdrowo rośnie. Podstawą tej oceny są wskaźniki antropometryczne, które odnosi się do norm opublikowanych przez Światową Organizację Zdrowia oraz w polskich projektach OLAF i OLA. Takie narzędzia pokazują, jak dzieci powinny rosnąć w optymalnych warunkach środowiskowych. 

Siatki centylowe stanowią standardowy element polskiej Książeczki Zdrowia Dziecka. Są to wykresy, na których nanosi się pomiary dziecka, porównując je z danymi statystycznymi dla populacji rówieśników tej samej płci. Linie na wykresie (np. 3., 10., 25., 50., 75., 90., 97.) oznaczają centyle. Jeśli dziecko znajduje się na 75. centylu pod względem wzrostu, oznacza to, że 75% jego rówieśników jest od niego niższych. 

Za tzw. szeroką normę uznaje się obszar między 3. a 97. centylem. Wyniki poniżej 3. lub powyżej 97. centyla są traktowane jako sygnał alarmowy i wymagają dalszej diagnostyki. Kluczowa jest jednak nie pojedyncza wartość, lecz indywidualna krzywa rozwoju dziecka obserwowana w czasie. Dziecko powinno wzrastać, utrzymując się we własnym kanale centylowym lub w kanałach sąsiednich. Nagły spadek lub skok o co najmniej dwa kanały centylowe jest zjawiskiem niepokojącym, które wymaga konsultacji lekarskiej. 

Wygodnym narzędziem pomocniczym może być cyfrowy kalkulator wzrostu dziecka, który na podstawie wprowadzonych danych (wiek, płeć, wysokość) automatycznie oblicza pozycję centylową według aktualnie obowiązujących standardów. Dzięki niektórym z takich narzędzi można także uzyskać szacowany wzrost dziecka w dorosłym życiu – jednak ma to charakter prognozy.

Analogicznie, do oceny prawidłowości masy ciała malucha na danym etapie można posłużyć się kalkulatorem wagi dziecka. Należy jednak pamiętać, że masa ciała zawsze musi być interpretowana w odniesieniu do wysokości, a nie wyłącznie do wieku kalendarzowego. 

Kolejnym narzędziem, które pozwala monitorować rozwój dziecka, jest śledzenie osiągania przez nie kamieni milowych. Tą nazwą określane są konkretne umiejętności oraz zachowania, które zdrowy, prawidłowo rozwijający się maluch powinien osiągnąć w konkretnych przedziałach wiekowych. Kamienie milowe dzieli się na kilka kluczowych domen: 

• Motoryka duża – umiejętności związane z użyciem dużych grup mięśniowych, takie jak unoszenie głowy, siadanie, raczkowanie czy chodzenie.
• Motoryka mała – obejmująca precyzyjne ruchy dłoni i palców, np. chwytanie przedmiotów, przekładanie ich z ręki do ręki, chwyt pęsetowy (kciukiem i palcem wskazującym) czy rysowanie.
• Rozwój poznawczy – związany ze zdolnościami myślenia, uczenia się i rozwiązywania problemów, np. szukanie ukrytej zabawki, naśladowanie gestów, zabawa "na niby". 
• Rozwój społeczno-emocjonalny i komunikacja – umiejętności interakcji z innymi, wyrażania emocji oraz rozumienia i używania mowy.

Pełna lista obejmuje wiele kamieni milowych, należy jednak pamiętać, że stanowią one raczej wskazówki, obrazujące jak przebiega rozwój dziecka, niż sztywne terminy wykształcenia różnych umiejętności. Wszelkie odstępstwa należy rozpatrywać w szerszym kontekście, biorąc pod uwagę również inne wskaźniki rozwojowe.

Dowiedz się również dlaczego warto robić bilanse zdrowia?

Nauka mówienia jest jednym z najbardziej fascynujących procesów w rozwoju człowieka. Rozwój w tym aspekcie zachodzi według określonego schematu – od komunikacji niewerbalnej, przez pojedyncze sylaby i słowa, aż do bardziej skomplikowanych struktur gramatycznych. Poszczególne fazy rozwoju mowy obejmują:

• Okres przedwerbalny (do roku życia) – na tym etapie dziecko uczy się wydawać różne dźwięki, które nie układają się jeszcze w słowach. Charakterystyczne jest pojawiające się jako pierwsze głużenie i gruchanie. Nieco później dziecko zaczyna powtarzać zbitki sylab np. ma - ma, da - da, co określa się jako gaworzenie kanoniczne. Na tym etapie dziecko komunikuje się też przy pomocy gestów, np. wskazując palcem przedmioty i osoby.
• Pierwsze słowa (9–18 miesięcy) – zazwyczaj pojawiają się około 12. miesiąca życia. Po osiągnięciu "masy krytycznej" około 50 słów, co ma miejsce najczęściej w okolicach 18. miesiąca, następuje gwałtowna "eksplozja słownictwa".
• Etap dwuwyrazowy (18–24 miesiące) – pojawiają się pierwsze, krótkie komunikaty np. mama da, ja tu itp. W wieku 2 lat mowa dziecka powinna być zrozumiała dla obcych w około 50%.
• Budowanie zdań (2–3 lata) – wypowiedzi wydłużają się do 3–4 słów.
• Mowa złożona (3–5 lat) – dziecko zaczyna używać zdań złożonych, zadaje pytania, opowiada historie. Jego mowa powinna być już w pełni zrozumiała dla otoczenia.

Tempo rozwoju mowy również jest kwestią indywidualną, jednak Jeśli pojawią się nieprawidłowości, warto skonsultować się ze specjalistą. Wczesna identyfikacja problemów jest niezwykle ważna, ponieważ szacuje się, że 5–8% dzieci w wieku przedszkolnym wykazuje opóźnienia rozwoju mowy, co może skutkować trudnościami w nauce czytania oraz problemami społeczno-emocjonalnymi w przyszłości.

Wczesny rozwój społeczno-emocjonalny stanowi fundament kompetencji społecznych na całe życie. Kształtuje się on w najwcześniejszych interakcjach z opiekunami. Do szacowania postępów rozwojowych w tym zakresie stosuje się np.: Globalne Skale Wczesnego Rozwoju – ogólnodostępne, usystematyzowane narzędzie dostarczające mierzalnych wartości, które można porównywać między dziećmi danej populacji lub u konkretnego dziecka w perspektywie czasu.

Wszystkie omówione kryteria oceny – od pomiarów fizycznych po kamienie milowe w różnych sferach – są integrowane w ramach systematycznych, profilaktycznych badań lekarskich. W Polsce taką funkcję pełni system Bilansów Zdrowia Dziecka.

 Są to gwarantowane świadczenia zdrowotne, zalecane przez Ministerstwo Zdrowia i przeprowadzane przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej w określonych punktach wiekowych. Dzięki takim narzędziom można kompleksowo ocenić rozwój dziecka i wykryć ewentualne nieprawidłowości na wczesnym etapie.

Bilans obejmuje:

• Wywiad lekarski z opiekunem na temat zdrowia i rozwoju dziecka.
• Pomiary antropometryczne (masa ciała, wysokość, obwód głowy) i nanoszenie ich na siatki centylowe.
• Dokładne badanie fizykalne całego ciała.
• Ocenę rozwoju psychoruchowego w odniesieniu do kamieni milowych.
• Badania przesiewowe narządów zmysłów (wzroku i słuchu).
• W późniejszym wieku także pomiar ciśnienia tętniczego, ocenę postawy ciała czy ocenę dojrzewania płciowego.

Proces oceny rozwoju dziecka jest wspólną odpowiedzialnością opiekunów, prowadzących codzienną obserwację oraz personelu medycznego, dokonującego formalnych badań przesiewowych i pogłębionej diagnostyki. Chociaż normy, standardy i kamienie milowe dostarczają niezbędnych ram odniesienia, ostatecznym celem jest zawsze zrozumienie i wspieranie indywidualnej ścieżki rozwojowej każdego malucha. Narzędzia te mają służyć jako przewodnik, a nie sztywny szablon, do którego należy dopasować rozwijającego się człowieka.

Bibliografia:

1. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Siatki centylowe, czyli ocena rozwoju fizycznego i stanu odżywienia dziecka. https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/siatki-centylowe-czyli-ocena-rozwoju-fizycznego-i-stanu-odzywienia-dziecka/
2. Świąder-Leśniak A i wsp. Czy możliwy jest konsensus zasad monitorowania rozwoju fizycznego dzieci? Pediatria Medycyna Rodzinna 2020:16(3);268–274.
3. World Health Organization. Global Scales for Early Development (GSED) v1.0. 2023. https://www.who.int/publications/i/item/WHO-MSD-GSED-package-v1.0-2023.1
4. McQuiston S, Kloczko N. Rozwój mowy i języka: monitorowanie przebiegu i zaburzenia. Pediatria po Dyplomie. 2011;15(5):31-46.