„Ginący Pułtusk”, czyli o powoli zapominanych nazwach miejscowych nadnarwiańskiego grodu

Pułtusk, jak każde miasto, a nawet jak każda niemal wioska, posiada swoje własne nazwy dla określenia konkretnych miejsc w swojej przestrzeni. Powszechnie wiadomo, gdzie to jest: „na Skarpie”, „na Rybitwi” czy „w Koszarach”. Gorzej już z „Górą Abrahama”, ale i tak większość Pułtuszczaków poprawnie wskaże jej lokalizację. Można jednak zaobserwować intensyfikujący się w ostatnich dekadach proces zaniku lokalnego nazewnictwa i wychodzenie z użycia nazw o kilkusetletniej nieraz metryce.

Jeszcze przed II wojną światową mieszkaniec dzisiejszej Skarpy powiedziałby, że mieszka „na Górkach”, przechodząc przez Plac marsz. Józefa Piłsudskiego rzekłby, że jest „na Waliszewie”, a kapać się szedłby na „Starówkę”, „Pólko”, „Topielca”, „Glinki” lub „Koniaka”, czyli w te miejsca, w które dziś większość z nas nigdy by nie trafiła. Z czym wiązać należy ten proces zanikania dawnych nazw?

Główną chyba tego stanu rzeczy przyczyną jest wymiana ludności w mieście po II wojnie światowej i przybycie fali przybyszy ze wsi, którym obca była lokalna tradycja nazewnicza i którzy w swej masie zdominowali językowo przedwojennych mieszkańców Pułtuska. Wystarczy również spojrzeć na skład władz miejskich i PZPR w latach PRL, mających pewien wpływ na nazewnictwo w przestrzeni miejskiej, by dostrzec, że większość ówczesnych elit pochodziła spoza Pułtuska, głównie z obszarów wiejskich. Im to, wedle opinii wielu rodowitych Pułtuszczaków, należy zawdzięczać m. in. zmianę nazwy ulicy: z Białowieżskiej lub Białowieskiej (bo od Białowieży przecież!) na Białowiejską (od jakiejś abstrakcyjnej Białej Wsi?).

W efekcie wraz z wymieraniem starszych pokoleń do lamusa poczęły odchodzić także dawne nazwy. Dzieje się to naszych oczach. W tym artykule chciałbym przypomnieć w formie małego słowniczka kilka miejsc, które niegdyś chlubiły się własnymi nazwami, a dziś powoli stają się lub nawet już są bezimienne.

Barak (albo Baraki) – w XIX w. nazwa lasu i łąki na Popławach, ciągnących się po prawej stronie drogi Pułtusk – Psary, od skrzyżowania z drogą na Ponikiew w stronę Psar. Nazwa po raz pierwszy odnotowana w XIX w. i ma związek z budową w tym miejscu jakichś prowizorycznych budynków, być może w celach wojskowych. W okresie Insurekcji Kościuszkowskiej? Bitwy Popławskiej w 1807 r.? Nie wiadomo.

Chmielnik – przed II wojną światową nazwą tą określano obszar w rejonie obecnych ulic: Kolejowej i Górnej. Nazwa pochodzi od pola, na którym uprawiano chmiel.

Duszek (albo Duczek) – nazwa kanału C, prawdopodobnie gwarowo od „dołek”. Jeszcze w latach 20-tych XIX w. był to staw niepołączony z rzeką. Podjęto wówczas próbę jego osuszenia poprzez przekopanie kanału spustowego do odnogi Rybitew. Przyniosło to skutek odwrotny od zamierzonego. Podczas jednego z wiosennych wezbrań woda wdarła się do wykopanego kanału i wytyczyła sobie nowe koryto. Obecnie kanał Duszek powoli zarasta.

Gajek (albo Gaik) – teren leżący po obu stronach grobli prowadzącej do mostu Obrońców Pułtuska, po raz pierwszy nazwa wymieniona w XVIII w. Aż do 1880 r. znajdowało się tu pastwisko miejskie ze stawem, który zarósł w połowie XIX w. W latach 80-tych XIX w. był tu plac do ćwiczeń wojskowych, następnie po wybudowaniu w 1891 r. pierwszego mostu miejsce targów. W okresie międzywojennym na Gajku (od strony miasta) rozpoczęto wydobywanie piachu i żwiru do celów budowlanych, stąd do dziś widoczne obniżenie terenu. W części południowej przed II wojną światową znajdowała się plaża miejska, funkcjonująca do lat 70-tych XX w., a kąpieli zażywano tam jeszcze w latach 90-tych.

Glinki – nazwa kilkunastu stawów o różnej wielkości położonych między Al. Wojska Polskiego a ul. Białowiejską, wykopanych w celu wydobycia gliny na potrzeby cegielni, leżącej przy Al. Wojska Polskiego. Zaczęły powstawać pod koniec XIX w. i kopano je do lat 70-tych XX w. Jednak już od lat 60-tych rozpoczęto stopniowe zasypywanie stawów położonych bliżej ul. Białowiejskiej. Obecnie na miejscu zasypanych stawów stoją m. in. bloki mieszkalne i wiele domków jednorodzinnych.

Górki (łac. in montibus) – przedmieście Pułtuska, na którym od XV w. stał folwark biskupi. Zasiedlone było głównie przez drobną szlachtę. Folwark znajdował się w rejonie obecnej ul. ks. Ignacego Skorupki, a nazwę Górki rozciągano na teren obecnej Skarpy. Po konfiskacie majątków kościelnych przez Prusaków w 1796 r. centrum ekonomii rządowej Górki, a po uwłaszczeniu w 1864 r. administracyjnie odrębna od Pułtuska wieś, która należała do gminy Kleszewo. Dopiero 1 lipca 1922 r. Górki zostały Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych włączone do Pułtuska. Do 1933 r. obecna ul. Mickiewicza nazywała się ul. Górki.

Gryczanka – obszar położony najpewniej w rejonie dzisiejszej ul Wspólnej. Wymieniony w 1727 r. Nazwa pochodziła od uprawianej tam gryki.

Karwin, Osieczyska, Wapieniska – łąki na popławskim brzegu Narwi służące jako miejskie pastwiska. Nazwy używane od co najmniej XVII w.

Koniak – do dziś istniejący dół o głębokości ok. 2 m w odnodze Narwi przy II Wygonie, poniżej obecnego mostu (po prawej stronie, stojąc twarzą do Rybitwi), w znaczeniu szerszym: miejsce nad odnogą. Nazwa pochodzi bądź od pławienia tam koni bądź od utonięcia tam konia.

Łysia Góra – niezidentyfikowana uliczka, wymieniona w 1938 r. jako tworząca obwód wyborczy nr 1 w Pułtusku razem z ulicami: Rynek, Słowackiego i Piotra Skargi.

Narewka (lub Narwica) – odnoga A kanałku, płynąca pod mostem Świętojańskim. W XIX w. używano częściej nazwy Narewka, od początku XX w. w częstsze użycie wchodzi nazwa Narwica.

Obóz – łąki położone mniej więcej między Starymi Popławami a obecną groblą mostu Obrońców Pułtuska. Po raz pierwszy nazwa pojawia się w XIX w. Pochodzi być może od umocnionego obozu założonego w tym miejscu przez Polaków w 1794 r. Na sztychu Dahlberga z 1657 r. pokazano obóz wojsk szwedzkich w tym miejscu, jednak nie wydaje się, by nazwa ta była aż tak dawna.

Podgóry – obszar leżący między cmentarzem Św. Krzyża a obecnym cmentarzem Armii Radzieckiej, w dole nad kanałkiem. Nazwę zawdzięcza swemu położeniu o podnóża wysokiej skarpy. Czasem nazwą tą określano również i skarpę w tym rejonie. Od północy Podgóry sąsiadowały z Przycami.

Podgórze – teren folwarku jezuickiego (potem benedyktyńskiego) położony między Górą Abrahama a I Wygonem.

Pólko – obszar nad kanałem na północ od mostu przy II Wygonie (w górę biegu kanałku, na prawym brzegu rzeki). Nazwa oznacza „małe pole”, bo rzeczywiście kanałek w innych miejscach biegnący blisko skarpy, tu wygina się w łuk, czyniąc dość miejsca na niewielkie pole uprawne bądź pastwisko. Pólko ze względu na urokliwie położenie, czystą wodę i stosunkowo niewielką odległość od centralnych i północnych części miasta stanowiło przed II wojną światową i długo jeszcze po niej jedno z ulubionych miejsc kąpieli mieszkańców Pułtuska. Na Pólku zażywano kąpieli do połowy lat 80-tych (w tym piszący te słowa). Często dochodziło w tym miejscu do utonięć. Już w 1932 r. pisano: „Jest to miejsce niebezpieczne. Woda w tem miejscu ma zimne prądy z bijących ze dna źródeł. Dno rzeki jest powyrywane – dolaste i wysłane bardzo ubogą żelazną rudą”. Coraz mniejsza liczba krów wypędzanych na pastwiska sprawiła, że Pólko w latach 80-tych XX w. poczęło zarastać, a zamykanie śluz przy wyższych stanach wody doprowadziło do zamulenia koryta odnogi Narwi. Obecnie na Pólku nie miejsc do kąpieli. W górę biegu kanałku Pólko sąsiadowało z Topielcem, bardziej w dół rzeki znajdował się Koniak.

Przyce – obszar położony mniej więcej między ujściem Pełty do Narwi w Kleszewie a miejscem skąd wypływa kanałek, na północ od Podgór. Nazwa pochodzi ponoć z czasów powstania listopadowego, kiedy to polscy powstańcy silnym atakiem z Podgór „przyparli” wojska moskiewskie gen. Dybicza do rzeki. Fragment kanałku zaczynający się od Narwi miał być zwany „Moskiewką”.

Starówka – Stara Narew powyżej Księżej Kępy, miejsce najtrudniejsze do pływania, tu przed II wojną światową zdobywało się pływackie ostrogi.

Topielec – obszar na prawym brzegu kanałku położony u stóp cmentarza Św. Krzyża (nieco na południe). Od południa sąsiadował z Pólkiem. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od silnych wirów występujących na tym odcinku kanałku, grożących utonięciem.

Ulanowo – obszar położony w rejonie obecnej ul. Armii Krajowej, za koszarami. Teren niegdyś podmokły, swój początek bierze tu ciek wodny zwany „Smródką”, wpływający do Narwi za stadionem „Nadnarwianki”. Nazwa być może pochodzi od „ulewania się” stąd wody.

Waliszewo – dzielnica Pułtuska położona między Al. Polonii a ul. Słowackiego z jednej i Rynkiem a kanałkiem z drugiej strony. Nazwa powstała w XVI w. i oznaczała teren sąsiadujący z „wałem” ziemnym, zastępującym mur miejski (tak samo nazywały się dzielnice Warszawy i Przasnysza sąsiadujące z wałami obronnymi). W II połowie XIX wieku Waliszewo stanowiło ulubione miejsce wieczornych spacerów mieszkańców miasta, stopniowo przekształcało się w dzielnicę żydowską. Po 1945 r. nazwa wyszła zupełnie z użycia.

Zduńskie Pola – obszar położony na wschód od ul. Białowiejskiej, mniej więcej od skrzyżowania z ul. Zielona Dróżka do I cmentarza przy ul. Kościuszki. Teren ten był w okresie staropolskim i w XIX w. własnością cechu zduńskiego, skąd wydobywano również glinę. Pozostałością po tym są doły, zarośnięte krzakami dzikiej róży.

Krzysztof Wiśniewski

Artykuł ukazał się w Pułtuskim Notatniku Kulturalnym nr 9 (96) dodatek do PGP z 25 września 2012 roku.