Turystyczno-historyczny przewodnik wakacyjny po Warmii i Mazurach cz. I

Jacek Okulus

Diecezja warmińska

Zamek w Lidzbarku. Fot. Tomasz Szajewski

Diecezja warmińska, trzecia diecezja pruska, terytorialnie najobszerniejsza i uposażona najlepiej, została erygowana 4 lipca 1243 r. przez Wilhelma biskupa Modeny, legata papieskiego. Diecezja była początkowo raczej tytularna - jej terytorium nie było jeszcze w całości zdobyte - ani też nie posiadała własnych biskupów. Pierwszym biskupem był Henryk, ale faktyczny szereg biskupów warmińskich rozpoczął dopiero biskup Anzelm, mianowany 6 października 1250 r. Był on organizatorem diecezji, która za jego pontyfikatu otrzymała katedrę, kapitułę, pierwsze parafie i resztę terytorium zdobytego na Prusach. Biskupstwo znajdowało się w państwie zakonu krzyżackiego, po drugim pokoju toruńskim (1466) Warmia z Fromborkiem i  Lidzbarkiem została inkorporowana do Polski, podczas gdy większa część diecezji pozostawała we władzy Krzyżaków  (po sekularyzacji zakonu podzielona została między diecezje protestanckie). W wyniku rozbiorów również Warmia została wcielona do Prus. W ciągu wieków wielokrotnie zmieniały się granice władztwa biskupiego, ok. połowy XIX w. objęła całe Prusy Wschodnie. Zmieniały się również biskupie siedziby: początkową była Orneta, następnie Lidzbark, Frombork i wreszcie Olsztyn. Najdłużej, bo niemal 350 lat, stolicą był Lidzbark Warmiński.  

Współczesny charakter etniczny i wyznaniowy dawnej diecezji warmińskiej jest konsekwencją migracji ludności pod koniec i po zakończeniu drugiej wojny światowej. Przejęcie administracji tych terenów przez Polskę miało również wpływ na tutejszy Kościół katolicki. Władze komunistyczne odmówiły obywatelstwa polskiego bp. Maksymilianowi Kallerowi i zmusiły go do opuszczenia Polski. Podobnie postąpiono z innymi duchownymi Warmiakami. Diecezja i jej kler uległy polonizacji. Pierwszy powojenny zarządca biskupstwa przeniósł jego stolicę do Olsztyna, w 1992 r. diecezja została podniesiona do rangi arcybiskupstwa.

Lidzbark Warmiński i jego zabytki

Najstarsza wiadomość o Lidzbarku pochodzi z około 1240 r. Miasto było w przeszłości ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym, religijnym i kulturalnym, mieścił się tu zamek biskupów warmińskich, często określano je mianem „perły Warmii”. Pobyt biskupów i ich dworu, podobnie jak w przypadku Pułtuska, był istotnym czynnikiem miastotwórczym i odcisnął widoczne do dziś piętno. Równie silne piętno odcisnęła na tym urokliwym miasteczku ostatnia wojna. Na miejscu zniszczonej w 80% pierwotnej zabudowy powstały socrealistyczne bloki i kamienice szpecące najstarsze części miasta. 

Waldemar Gniadek

Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim

Zamek w Lidzbarku Warmińskim stanowił w latach 1350-1795 rezydencję biskupów warmińskich, którzy uczynili z niego wspaniały tętniący życiem ośrodek skupiający wiele wybitnych osobowości świata kultury i polityki. Od końca XVI w. rezydencja lidzbarska stopniowo zatracała charakter obronny i przekształcała się w okazały dwór książęcy, reprezentacyjną siedzibę biskupów warmińskich: uczonych, mężów stanu, wybitnych humanistów, którzy upiększali wnętrza, gromadzili dzieła sztuki, powiększali księgozbiór biblioteki oraz prowadzili inwestycje budowlane, mające na celu poprawę warunków mieszkaniowych dla licznych gości i członków biskupiego dworu. Prawdziwie książęcą rezydencją stał się zamek lidzbarski za czasów jego najsłynniejszego lokatora Ignacego Krasickiego, biskupa warmińskiego w latach 1766-1795. Powstały wtedy między innymi wspaniałe ogrody.

W wyniku prac restauratorskich na zamku, trwających w latach 1927-1933 odtworzono pierwotny gotycki charakter zamku i umieszczono w jego salach muzeum regionalne. Obiekt nie ucierpiał bezpośrednio od działań wojennych, ale zbiory uległy dewastacji i rozgrabieniu. Ocalałą resztę zabezpieczyło Muzeum Mazurskie w Olsztynie. Obecnie w zamku mieści się oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Oprócz architektury i ciekawych eksponatów zwiedzających czeka jeszcze jedna atrakcja – możliwość wypożyczenie kostiumów historycznych. W przedzamczu, które jest od kilku lat własnością prywatną, znajduje się czterogwiazdkowy Hotel Karsicki – jeden z najlepszych w Polsce, nagradzany w światowych konkursach za adaptację obiektu zabytkowego do celów hotelarskich.

Tomasz Rzewuski

Kolegiata św. Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim

Pierwsze wzmianki dotyczące Kościoła pod wezwaniem Piotra i Pawła pozwalają datować jej powstanie na XIII w. Pierwotnie kościół stanowił bezwieżową bazylikę nawiązującą w koncepcji do katedry fromborskiej. Murowaną dolną kondygnację wieży wraz z przyległymi kaplicami zbudowano w końcu XIV w. Fara jest kościołem późnogotyckim, murowanym, orientowanym, zbudowanym na rzucie prostokąta z piętrową zakrystią po stronie południowej. Posiada korpus halowy, trójnawowy ze sklepieniami gwiaździstymi. Na zewnątrz korpus kościoła został spięty uskokowymi skarpami. Obecny ołtarz główny pochodzi z pierwszego dwudziestolecia XX w. Wśród ołtarzy bocznych dwa (św. Walentego i Michała archanioła) pochodzą z XVII w. W kościele zachowała się też ambona klasycystyczna z około 1880 roku oraz dwa konfesjonały: jeden z końca XVII w., drugi późniejszy, rokokowy. W posadzce kościoła zachowało się ponad dwadzieścia zatartych płyt nagrobnych. Figurka Michała Archanioła wieńcząca kościelną wieżę była po zajęciu miasta w 1945 r. przez Armię Czerwoną celem treningowym radzieckich artylerzystów (archanioł stracił wtedy jedno skrzydło).

Rafał Jaźwiński

Cerkiew pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim (dawny kościół ewangelicki)

Dawny kościół ewangelicki, a obecnie cerkiew pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim jest miejscem wybitnie interesującym nie tylko ze względów architektonicznych, lecz także ze względu na historię społeczności go użytkujących. Powstanie świątyni wiążę się z rozwojem niemieckiej gminy ewangelickiej. Kamień węgielny położono 18 października 1821 r., a już 3 sierpnia 1823 r. (w dniu urodzin monarchy) kościół został wyświęcony. Uznaje się go za najwybitniejszy przykład architektury protestanckiej na Warmii. Projekt budowli wykonano w Berlinie, całość wzorowała się na architekturze świątyń wczesnochrześcijańskich. Kościół został wzniesiony z drewna sosnowego w technice fachwerkowej, stanowi trójnawową, pięcioprzęsłową bazylikę emporową, z płytkim prezbiterium od północy i dwuwieżową fasadą od południa. Świątynia przetrwała pożogę drugiej wojny światowej, lecz zmienił się jej użytkownik. Ewangelicy uciekli jeszcze przed nadejściem frontu lub zostali wysiedleni po wojnie. Na ich miejsce przybyła polska ludność z Kresów (wilniuki, lwowianie) oraz Ukraińcy przesiedleni tu w ramach Akcji „Wisła”. Świątynia została przejęta przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, który przekształcił ją w cerkiew prawosławną pod wezwaniem św. Piotra i Pawła Apostołów. Obecnie we wnętrzu świątyni mieści się współczesny ikonostas. W nawie bocznej ustawiono ołtarz z wizerunkami św. Piotra i św. Pawła. Zachowano też klasycystyczną ambonę pochodzącą z okresu protestanckiego tegoż kościoła. 

Niniejsze teksty są skrótami artykułów przygotowanych przez studentów Wydziału Historycznego Akademii Humanistycznej w Pułtusku im. A. Gieysztora, uczestniczących w objeździe naukowym „Województwo warmińsko-mazurskie, 6-10 maja 2013 r.” i opublikowanych w tomie pod tym tytułem.